دسته بندی لالایی ها

به طور کلی لالایی ها را می توان به شیوه ی زیر دسته بندی کرد:

١-  لالایی هایی که مادر آرزو می کند کودکش تندرست بماند و او را به مقدسات می سپارد:

لالالالا که لالات می کنم من      نگا بر قد و بالات می کنم من
لالالالا که لالات بی بلا باد        نگهدار شب و روزت خدا  باد  !

(فرهنگ عامیانه ی مردم ایران، برگ ٢١۷)

لالاییت می کنم خوابت نمیاد         بزرگت کردم و یادت نمیاد
بزرگت کردم و تا زنده باشی          غلام حضرت معصومه باشی

(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ١٩١)

٢-  لالایی هایی که مادر آرزو می کند، کودکش بزرگ شود، به ملا برود  و با سواد شود:

لالالالا عزیز ترمه پوشم            کجا بردی کلید عقل و هوشم
لالالالا که لالات بی بلا باد        خودت ملا، قلمدونت طلا باد !

(ترانه های ملی ایران، برگ ١٤۷)

لالالالا عزیز الله    قلم دس گیر، برو ملا     بخوون جزو کلام الله

(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ١٨٢)

٣-  لالایی هایی که مادر آرزو می کند کودکش به ثمر برسد:

لای لای دییم یاتونجه           گؤ زلرم آی باتونچه
( لالایی می گویم تا به خواب روی   ادامه می دهم تا ماه فرو رود)سانه رم الدوز لری             سن حاصله یتوننچه
(و ستاره ها را می شمارم    تا تو بزرگ شوی و به ثمر برسی)

(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ  ١٨۷)

٤-  لالایی هایی که مادر در آن ها به کودک می گوید که با وجود او دیگر بی کس و تنها نیست:

الا لا لا تو را دارم      چرا از بی کسی نالم ؟
الا لالا زر در گوش     ببر بازار مرا بفروش
به یک من آرد و سی سیر گوش (گوشت)

(تاریخ ادبیات کودکان ایران، برگ ٢٩)

لالالالا گل آلاله رنگُم               لالالالا رفیق روز تنگُم
لالالالا کنم، خووت کنم مو       علی بووم و بیارت کنم مو(خوابت کنم من)               (علی گویم و بیدارت کنم من)

(ترانه و ترانه سرایی در ایران،  برگ ١٨٦)

۵-  لالایی هایی که مادر آرزو می کند کودکش بزرگ شود و همسر بگیرد و او عروسی اش را ببیند:

لایلاسی درین بالا          یو خو سو شیرین بالا(کودک نازم که لالایت سنگین است     خوابت شیرین است)
تانریدان عهد یم بودو       تو یو نو گؤ روم بالا
(با خدا عهد کرده ام که      عروسی تو را ببینم)

(ترانه و ترانه سرایی در ایران،  برگ ١٨٦)

قیزیم بویوک اولرسن    بیرگون اره گیدرسن
(دخترم روزی بزرگ خواهی شد     به خانه ی شوهر خواهی رفت)
الله خوشبخت ایله سین    بیرگون ننه ایله سین
(خدا تو را خوشبخت کند !         که روزی مادر خواهی شد)

(ترانه و ترانه سرایی در ایران،  برگ ١٨٨)

گاه در این دسته از لالایی ها رگه هایی از حسرت و رشک ورزی به چشم می خورد:

گل سرخ منی زنده بمونی           ز عشقت می کنم من باغبونی
تو که تا غنچه ای بویی نداری       همین که گل شدی از دیگرونی

(کتاب کوچه، دفتر اول حرف ب، برگ ۷۷٣)

٦-  لالایی هایی که مادر آرزو می کند هنگامی که کودکش بزرگ شد قدرشناس زحمات او باشد:

لای لای د یم آد یوه      تاری یتسون داد یوه
(لالایی گفتم به نام تو      خداوند یاور و داد رس تو باشد)
بویو ک اولسان بیرگون سن   منی سالگین یاد یوه
(روزی که بزرگ شدی     زحمات مرا به یاد آوری)

(ترانه و ترانه سرایی در ایران،  برگ ١٨۷)

اما خود پیشاپیش می داند که کودک فراموش خواهد کرد:

لالاییت می کنم با دس پیری         که دسّ مادر پیرت بگیری
لالاییت می کنم خوابت نمیاد         بزرگت می کنم یادت نمیاد

(فرهنگ عامیانه ی مردم ایران (هدایت)، برگ ٢١۷)

۷-  لالایی هایی که مادر در آن ها از نحسی کودک و از این که چرا نمی خوابد گلایه می کند. این لالایی ها گاه لحنی ملامت بار، گاه عصبی و گاه طنز آمیز دارد:

لالالالا گلم باشی               تو درمون دلم باشی
بمونی مونسم باشی          بخوابی از سرم واشی

(کتاب کوچه، دفتر اول حرف ب، برگ ۷۷۵)

نمونه ی دیگر:

لالالالا گل پسته            شدم از گریه هات خسته ...

(همانجا)

نمونه ی دیگر:

لالالالا گل زیره                 چرا خوابت نمی گیره ؟
به حق سوره ی یاسین     بیا یه خو تو را گیره                                  (بیاید خواب و تو را فرا گیره)

(تاریخ ادبیات کودکان ایران، برگ  ٢٩)

گاهی در این دسته از لالایی ها، مادر پای «لولو» را هم به میان می کشد و از او کمک می گیرد. روانشناسی این دسته از لالایی ها بسیار جالب است، چون مادر با شگردی که به کار می گیرد، لولو را از بچه می ترساند، نه بچه را از لولو ! و در ضمن یک اعتماد به نفس لفظی هم به کودک می دهد. مثلن می گوید:
« لولو برو ! بچه ی ما خوب است. می خوابد.» یا « تو از جان این بچه چه می خواهی ؟ این بچه پدر دارد و دو شمشیر بر کمر دارد.» و خلاصه چنین است و چنان:

لالالالا لالالایی               برو لولوی صحرایی
برو لولو، سیاهی تو        برو سگ، بی حیایی تو
که رود من پدر داره         دوخنجر بر کمر داره
دو خنجر بر کمر هچّی     دو قرآن در بغل داره

(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ های ١٩٠-١٩١)

نمونه ی دیگر:

برو لولوی صحرایی            تو از بچه چه می خواهی ؟
که این بچه پدر داره           که خنجر بر کمر داره

(کتاب کوچه، دفتر اول حرف ب، برگ ۷۷۵)

نمونه ی دیگر:

لالالالا گل چایی             لولو ! از ما چه می خواهی؟
که این بچه پدر داره        که خنجر بر کار داره

(همانجا)

نمونه ی دیگر:

برو لولوی صحرایی         تو از روُدم چه می خواهی؟
که رود من پدر داره            کلام  الله  به  بر  داره

(گذری و نظری در فرهنگ مردم، برگ٣٣)

٨-  در دسته ی دیگری از لالایی ها مادر افزون بر آن که کودک را با کلام ناز و نوازش می کند، لالایی را به نام او مُهر می زند:

لالالالا گلم باشی          انیس و مونسم باشی
بیارین تشت و آفتابه       بشورین روی شهزاده
که شاهزاده خداداده      همون اسمش خداداده

(کتاب کوچه، دفتر اول حرف ب، برگ ۷۷٣)

نمونه ی دیگر، ترجمه ی یک لالایی ترکمنی:

اسم پسر من آمان است
کوه های بلند را مه فرا می گیرد
انگشتری یارش
همیشه در انگشتش است
بچه ی من داماد می شود
در هر دستش یک انار نگه می دارد
وقتی که در جشن ها می گردد
دختر ها به او چشم می دوزند ...

(تاریخ ادبیات کودکان ایران، برگ  ٣٢)

٩-  دسته ای از لالایی ها واگویه ی داستان کوتاهی است. از این رو طولانی تر از یک لالایی کوتاه چهار خطی است:

لالالالا گل نسری (= نسرین) / کوچه م (به کوچه ام) کـَردی درو بسّی (= بستی) / منم رفتم به خاک بازی / دو تا هندو مرا دیدن / مرا بردن به هندسون / به سد نازی بزرگم کرد / به سد عشقی عروسم کرد / پسر دارم ملک جمشید / دختر دارم ملک خورشید / ملک جمشید به شکاره / ملک خورشید به گهواره / به گهواره ش سه مرواری (مروارید) / کمربندی طلا کاری / بیا دایه، برو دایه / بیار این تشت و آفتابه / بشور این روی مهپاره / که مهپاره خداداده

(فرهنگ عامیانه ی مردم ایران (هدایت)، برگ ٢١٨)

این لالایی توسط شاعر معاصر منصور اوجی به این صورت هم ضبط شده است:

سر چشمه ز او (= آب) رفتم / سبو دادم به خو (= خواب) رفتم / دو تا ترکی ز ترکسون (= ترکستان) / مرا بردن به هندسون (=هندوستان) / بزرگ کردن به سد نازی / شوور (= شوهر) دادن به سد جازی (= جهازی) / لالالالا بابا منصور /  دعای مادرم راسون (= برسان) / دو تا گرجی خدا داده / ملک منصور به خو رفته / ملک محمود کتو (= کتاب، اشاره به مکتب) رفته / بیارین تشت و آفتابه / بشورین روی مهپاره

(کتاب هفته، شماره ی١٣)

گاهی این لالایی های داستان گونه، زمینه ی مذهبی دارند:

لالا لالای  لالایی / شبی رفتم به دریایی / درآوردم سه تا ماهی / یکی اکبر، یکی اصغر / یکی داماد پیغمبر / که پیغمبر دعا می کرد / علی ذکر خدا می کرد / علی کنده در خیبر / به حکم خالق اکبر

(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ١٩٢)

١٠-  بسیاری از لالایی ها از نظر جامعه شناسی ارزشی ویژه دارند. مثلن در بیشتر لالایی ها مادر ضمن نوازش کودک و مانند کردن او به همه ی گل ها - حتا گل قالی ! - به این اشاره دارد که پدر کودک بیرون از خانه و مادر تنها است:

لالالالا گل قالی         بابات رفته که جاش خالی
لالالالا گل زیره          بابات  رفته  زنی  گیره

(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ١٨٣)

نمونه ی دیگر:

لالالالا گل نازی           بابات رفته به سربازی
لالالالا گل نعنا             بابات رفته شدم تنها
لالالالا گل پسته          بابات رفته کمر بسته
لالالالا گل خاشخاش    بابات رفته خدا همراش
لالالالا گل پسته          بابات بار سفر بسته
لالالالا گل کیشمیش    بابات رفته مکن تشویش

(کتاب کوچه، دفتر اول حرف ب، برگ۷۷٣)

یا در این لالایی که مادر شادمانی خود را از آمدن مرد خانه به کودک می گوید:

لالالا گل سوسن   بابات اومد چش ام روشن

(همان جا)

این لالایی ها افزون بر آن که به پیوندهای عاطفی میان زن و شوهر اشاره می کنند، نشانگر بافت خانوادگی و چه گونگی وظایف پدر و مادر در آن زمان ها هم هستند.این که پدر برای فراهم آوردن هزینه ی زندگی باید بیرون از خانه باشد و مادر مسوول امور داخل خانه و به ثمر رساندن کودکان است.

١١-  برخی از لالایی ها - بی آنکه عمدی به کار رفته باشد - اشاره ی واضح به روابط بازرگانی دوره ی خود دارد:

لالا لالا ملوس ململ        که گهوارت چوب صندل
لحافت چیت هندستون     که بالشتت پَر سیستون
لالا ای باد تابستون         نظر کن سوی هندستون
بگو بابا عزیز من             برای رودم کتون (= کتان) بستون

دکتر باستانی پاریزی در مورد این لالایی کرمانی می گوید:

«این ترانه، اشاره ی جالبی دارد به کالایی که از سیستان به کرمان آمده و آن پر قوست. سیستان به علت وجود هیرمند و دریاچه ی هامون، مرکز تجمع قو و مرغابی و پرندگان دیگر دریایی بود و سال ها مردم سیستان علاوه بر حصیر بافی از جگن، کالای عمده ای را که صادر می کردند پر بود و این پر از طریق راه میان بُر میان سیستان و خبیص (شهداد کنونی) حمل می شد».

(ترانه و ترانه سرایی در ایران، پانویس برگ ١٩١)

١٢-  بعضی از لالایی ها به موقعیت جغرافیایی شهر و خانه ی کودک اشاره می کند.

مانند لالایی زیر از اورازان که یک نکته ی فلسفی نیز در خود پنهان دارد و مادر ضمن خواندن آن به کودک هشدار می دهد که عمر به شتاب آب روان می گذرد:

بکن لالا، بکن جون دل مو      شمال باغ ملا، منزل مو
شمال باغ ملا نخلسونه       که عمر آدمی آب روو نه

(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ١٨٤)

 ١٣-  در برخی از لالایی ها که از مفاهیم عمیق و زیبا سرشارند، مادر آن گونه با کودک گهواره ای خود درد دل می کند و از غم ها و نگرانی های خود به او می گوید که گویی با یک آدم بزرگ سخن می گوید.

مانند لالایی زیر که نشانگر آن است که پدر مرده و فرزند روی دست مادر مانده است. در این لالایی مادر از اندوه این عشق از دست رفته و از تنهایی ناگزیرش برای کودک شِکوه می کند. این لالایی با تمامی لطافتی که دارد بیانگر یک زندگی به بن بست رسیده است:

گلم از دس برفت و خار مونده         به من جبر و جفا بسیار مونده
به دستم مونده طفل شیرخواری     مرا این یادگار از یار مونده ...

(کتاب کوچه، دفتر اول حرف ب، برگ ۷۷٤)

یا این لالایی دیگر که از بی وفایی ها و تنگناها حکایت دارد:

لالالالا عزیزم ، کبک مستم       میون هرچه بود دل بر تو بستم
لالالالا که بابات رفته اما           من بیچاره پابند تو هستم ...

(همان جا)

١٤-  بسیاری از لالایی های کردی، بلوچی، آذری و دیگر نقاط ایران به سبب گویش محلی خود نگهدارنده ی زبان سرزمین خود هستند و واژگان و اصطلاحاتی که در آن ها به کار رفته قابل درنگ است.

این لالایی ها اگر با گویش خود خوانده شوند حال و هوای پر شوری به دست می دهند و برگردان آن ها نیز تا حد گیج کننده ای زیباست. از قبیل این لالایی بلوچی که تکرار ترجیع بند «... در خواب خوش فرو روی» آن را دلنشین تر می کند :

لولی لول دیان لعل ءَ را              من فرزند همانند لعل خود را  لالایی می دهملکّ مراد کسان سالءَ را            چون برای او صدها هزار آرزو دارم، و او هنوز کودک استلولی لول دیان تراوشین واب       تو را لالایی می دهم تا در خواب خوش فرو رویوشّین واب منی دراهین جان     خواب خوش ببینی و جان سالم من فدای تو باد ! ای همه ی وجودم

لولی لول دیان تراوشین واب      تو را لالایی می دهم تا در خواب خوش فرو رویلکّ مراد کسان سالءَ را            چون برای او صدها هزار آرزو دارم، و او هنوز کودک استدردپین شکر گال ءَ را                لعل من دهان دُر گونه دارد و سخنانی شکر وار داردلکّ مراد کسان سالءَ را           چون برای او صدها هزار آرزو دارم، و او هنوز کودک استوش بواین ز باد مالءَ را             لعل من مثل زباد بوی خوش می دهدبچّ گون خدایی دادان               فرزندم هدیه ی خداوند استمن اچ خالقءَ لولو کون             و من از خداوند تنها خواهان او هستم ...

(ترانه و ترانه سرایی در ایران، برگ ١٨۵)

یا ترجمه ی این لالایی بسیار زیبای ترکی که معنایش درنگ می طلبد:

از سر و صدای لالایی من
مردم از خانه ها گریزانند
هر روز یک آجر می افتد
از سرای عمر من

(تاریخ ادبیات کودکان ایران، برگ٣۵)

در لالایی خصلتی است که آن را تنها روان زنانه دریافت می کند. مادر لالایی را از خود آغاز می کند و در آن لحظه به جز به کودک و گهواره و حال دل خویش به چیز دیگر نمی اندیشد. او روایت دل خود را می خواند ممکن است این روایت قصه ی جامعه باشد، ممکن است نباشد. حتا اگر هم باشد، این مادر نیست که آن را به جامعه تعمیم می دهد، بلکه خود لالایی است که قصه ی دیگران هم می شود. از این رو بسیاری از شاعران مرد که سعی کرده اند، لالایی بسرایند، در این زمینه موفق نبوده اند، چرا که لالایی را از اجتماع آغاز کرده اند یا به زبان ساده تر لالایی را دستاویز گفته های اجتماعی خود کرده اند که از خصلت این ترانه های ساده بیرون است.
در میان لالایی های سروده شده توسط شاعران مرد که حضور این خصلت را دریافته اند، می توان تنها به لالایی دکتر «قدمعلی سرامی» شاعر معاصر اشاره کرد که از احساسی شگفت انگیز برخوردار است. دریغمان می آید که از کنار این لالایی ناخوانده بگذریم. پس نوشتار را با یادآوری بخشی کوتاهی از آن به پایان می بریم:

سوزنم شعاع خورشید و
نَخَم رشته ی بارون
از حریر صبح روشن
می دوزم پیرهن الوون
واسه تو بچه ی شیطون
لالالالا   لالالالا
پیشونیت آینه ی روشن
دوتا چشمات،دو تا شمعدون
مثه مهتاب توی ایوون
دیگه چشمات و بخوابون
لالالالا  لالالالا

پانوشت:

[*] به نقل از دکتر قدمعلی سرامی، مقاله ی «چگونه با بچه ها ارتباط برقرار کنید»، روزنامه ی همشهری - شماره ی ٣١٤٠ - دوشنبه ٢۷ مرداد١٣٨٣.

منابع:

١-  تاریخ ادبیات کودکان ایران (ادبیات شفاهی و دوران باستان) جلد اول، محمد هادی محمدی و زهره قایینی - نشر چیستا – تهران ١٣٨٠.
٢-  ترانه و ترانه سرایی در ایران - محمد احمد پناهی «پناهی سمنانی» - انتشارات سروش - چاپ اول ١٣۷٦.
٣-  ترانه های ملی ایران - پناهی سمنانی - ناشر مؤلف - چاپ دوم زمستان ١٣٨٦.
٤-  فرهنگ عامیانه ی مردم ایران - صادق هدایت - به کوشش جهانگیر هدایت - نشر چشمه تهران - چاپ سوم – پاییز ١٣۷٩.
۵-  کتاب کوچه (جامع لغات، اصطلاحات، تعبیرات، ضرب المثل های فارسی) - حرف ب، دفتر اول - احمد شاملو - انتشارات مازیار – تهران ١٣۷٨.
٦-  گذری و نظری در فرهنگ مردم - سید ابوالقاسم انجوی شیرازی - انتشارات اسپرک - تهران - چاپ اول – پاییز ١٣۷١.

از: پایگاه پژوهشی آریا بوم