خواجه عبدالله انصاری

ابو اسماعیل عبدالله پسر ابو منصور محمد انصاری هروی در جمعه دوم شعبان 396 ه.ق و به قولی 395 ه.ق در کهندژ هرات از پدری هراتی و مادری بلخی زاده شد>.
دودمانش نسب به ابو ایوب انصاری ( وفات 52 ه.ق ) ، صحابی معروف رسول اکرم(ص) میرسد.

ابو اسماعیل عبدالله پسر ابو منصور محمد انصاری هروی در جمعه دوم شعبان 396 ه.ق و به قولی 395 ه.ق در کهندژ هرات از پدری هراتی و مادری بلخی زاده شد>.
دودمانش نسب به ابو ایوب انصاری ( وفات 52 ه.ق ) ، صحابی معروف رسول اکرم(ص) میرسد.
این حکیم و شاعر نامی علوم عقلی و نقلی ، چون حدیث رجال و تفسیر را تا سر حد استادی فرا گرفت. او چندین بار به زیارت خانه خدا مشرف شد و در یکی از همین سفرها با ابوالحسن خرقانی دیدار کرد.
حاصل عمر گرانبهای 80 ساله وی ، آثار ارزشمندی همچون : تفسیر کشف الاسرار و عدة الاسرار ، مناجات نامه ، الاربعین ، ذم الکلام و اسنادالموجودات الی الخالق .
خواجه عبدالله در سرودن شعر، قریحه ای در خور توجه داشت و از او دیوان شعری بجا مانده است. آثار منثور این حکیم فرزانه نیز سبک خاصی دارد که به نثر مسجع مشهور است.
در سده 4و5 ه.ق ، خواجه عبدالله انصاری مکتبی را بوجود آورد که عرفای بلند آوازه ای چون : ابونصر سراج ، محمد کلاباذی صاحب التعرف ، ابو عبدالرحمن سلمی و ابوالقاسم قشیری صاحب رساله قشیریه، در این مکتب درخشیده بودند.
اما خواجه عبدالله انصاری معروف به پیر هرات سر آمد عارفان عصر خویش گشت که بسیار بر غنای میراث عرفان اسلامی افزود.
از این رو لقب شیخ الاسلام خاص وی گشت وآوازۀ علم و تقوایش بدانجا رسید که خلفای بغداد برایش خلعت می فرستادند.
پدرش ابو منصور نیز اهل زهد بود و عبدالله علاقه به قرآن و شریعت را در آغاز حال از پدر آموخت و سپس نزد استادانی چون قاضی ابو منصور ازدی ،یحیی بن عمار شیبانی واعظ ، ابو اسماعیل احمد بن محمد بن حمزه معروف به شیخ عمو ،
ابو عبدالله باکویه، ابو عبدالله طاقی و ابوالحسن بشری حدیث و تفسیر آموخت.
اما از میان این استادان ارادت و علاقه خواجه عبدالله به ابوالحسن خرقانی و ابو عبدالله طاقی بیش از دیگران بوده و تعالیم و ارشادهای ایشان در احوال و افکار و آرای عرفانی وی تاثیر ژرف تر و دامنه دارتری گذاشت.
در واقع خواجه عبدالله ،از طاقی شریعت را آموخت و از خرقانی حقایق طریقت را .
و از این دو خرقانی کسی بود که از دل و جان با او سخن گفته و راه شناخت و دریافت حقایق را بر او گشوده بود.
خود خواجه میگوید : مشایخ من در حدیث و علم بسیارند، اما پیر من در این کار، یعنی تصوف و حقیقت، شیخ ابوالحسن خرقانی است….اگر من خرقانی را ندیدی، حقیقت ندانستی،همواره این با او درآمیختی ( یعنی نفس با حقیقت ) …
مهمترین آثار خواجه عبدالله انصاری
1-صدمیدان(رساله فارسی) : صد میدان، به منزله طرح مقدماتی منازل السائرین است که خواجه نزدیک به 27 سال قبل از آن تحریر کرده بود. در این رساله از هزار مقام که میان انسان وخدا هست، راه به صد میدان میرسد که شیخ از آنها سخن میگوید.
2- منازل السائرین: مهمترین اثر خواجه در سیرو یلوک عرفانی آثار اوست که به عربی است و شیخ در آن چند گانه ای را که عارف در طی مقامات خویش می باید به سرآورد به شرح بیان می دارد.
3-طبقات الصوفیه : این کتاب از امالی پیر هرات است.
4-تفسیرالهروی : که در کشف الاسرار و عدة الاسرار خلاصه آن را میتوان یافت. این کتاب گذشته از شریعت به آنچه نزد خواجه تعبیر به طریقت و حقیقت میشده نیز نظر دارد.
5-الاربعین فی الصفات: یا کتاب الاربعین فی الدلیل التوحید که عرضه داشت، طرز تلقی خواجه از مسائل کلامی و مخصوص انماینده راًی او در باب تشبیه و تجسم است.
6- ذم الکلام و اهله: (در نکوهش کلام و اهل کلام) ،این رساله ظاهرا به اواخر عمر خواجه مربوط است.
اما بیشتر شهرت خواجه عبدالله به سبب مناجات نامه اوست که به نثر مسجع و روان فارسی نگاشته است. نثر او در مناجات نامه ،مانند یک شعر آکنده از شور و ذوق و جذبه و عرفان است و چنان که گفته اند وی نه یک سر زاهد است که از دنیا روی در هم کشد و در زاویه عزلت و ریاضت نشیند، و نه یکباره عاشق و سرگشته است که در غلبه سکر و جنون پایکوبی و دست افشانی کند و در این کار سر از پا نشناسد.
نه چون حلاج بایزید است که از ” انا الحق ” و ” سبحانی ” دم زند و نه خود را در پیچ و خم افکار وحدت وجودی گرفتار سازد.
از این گذشته، سخن پیر هرات آکنده از شوق و گرمی عاشقانه است و گهگاه پاره ای عبارات رنگین و موزون او چون غزلی شورانگیز در دل اثر میگذارد.
عشق در نظر این پیر پرسوز آتش گرفته عارف، لازمه همه مراحل سیروسلوک است و پیوندی که از آغاز تا انجام ، طالب را به سوی مطلوب میکشاند و در این راه او را از هوسهای نفسانی می پالاید و از آثار و صفات بشری پاک و شایسته وصال نهایی میسازد.
خواجه عبدالله انصاری (پیر هرات) در پایان عمر نابینا شد . وی در صبح روز جمعه 22 ذی الحجه 481 ه.ق در سن 85 سالگی در گذشت و در گازرگاه به خاک سپرده شد.
با مرگ او در واقع، دنیای اسلام در آن عهد نه فقط در سوگ و ماتم یک زاهد و عارف عزادار شد ، بلکه در عین حال یک محدث،مفسرو واعظ و یک عالم الهی را از دست داد.