آتشکده

آتَشْکَده، پرستشگاه زردشتیان که آتش در جایی خاص از آن قرار دارد و مهم‌ترین آیینهای دینی در آن و در برابر آتش انجام می‌گیرد. زمان آغاز برپاداشتن آتشکده معلوم نیست. ظاهراً زردشتیان از سده 4ق‌م به بعد به تقلید از مردم بین‌النهرین به ساختن معبد پرداخته‌اند. پیش از آن مراسم دینی آنان در فضای آزاد و به ویژه بر بلندیها انجام می‌گرفت. اطلاعات ما درباره آتشکده‌ها خصوصاً از دوره ساسانی و اسلامی است. آتشکده‌های آن دوران معمولاً بنای مکعب گنبدداری بوده که چهار طاق نامیده می‌شده است. مقدس‌ترین قسمت‌ هر آتشکده، جایی که آتش در آن نگاهداری می‌شود، اتاق کوچک مکعب یا مکعب مستطیل شکلی است به نام گنبد (در اصطلاح زردشتیان ایران)، یا آتشگاه (در اصطلاح زردشتیان هندوستان). اصطلاح گنبد در این مورد در زبان پهلوی نیز رایج بوده است. در آتشکده‌های زردشتیان هند (پارسیان) دیوار ایت اتاق مشبّک است تا عبادت‌کنندگان بتوانند آتش را از دور ببینند. این گونه آتشکده‌ها دارای دری است که موبدان برای خدمت به آتش از آن دروارد اتاق آتش می‌شوند. آتشکده‌های قدیمی یزد و کرمان دارای اتاق بزرگی است (به نام گَهَنْبار خانه یا محراب و غیره) که عبادت‌کنندگان در آن اجتماع می‌کنند و آتش در اتاقی مجزّا با دیوارهای ضخیم به دور از چشم پرستش کنندگان نگاهداری می‌شود. در گذشته برای محفوظ ماندن آتش و آلوده نشدن آن، جز روحانیان زردشتی هیچکس مجاز به داخل شدن به آن اتاق و دیدن آتش مقدس نبود. در سده‌های 13 و 14ش، در کرمان و یزد و تهران آتشکده‌هایی به سبک آتشکده‌های پارسیان هند (آگیاری) ساخته شده است که در آنها آتش در اتاق مکعب شکلی که در وسط قرار دارد، می‌درخشد و از پنجره‌های شیشه‌آی قابل رؤیت است. آتشدان در گودی بالای ستونی گرد و سفالی (در قدیم سنگی، به نام مَغرِب در کرمان، کَلَک در یزد و آدُخْش در شریف‌آباد اردستان) در زیر قبّه‌ای نهاده شده است.

آتشکده‌ها بنا بر اهمیت نوع آتشی که در آن است، به 3 دسته تقسیم می‌شوند: آتشِ بَهْرام، آدُران و دادگاه: 1. برای تأسیس آتش بهرام (در زبان پهلوی آتَخْشِ وَهْرام) 16 آتش گوناگون مانند آتش خانگی و آتش صنعتگران و غیره گردآوری می‌شود و در طیّ دعاخوانیهای متعدد و مراسم دینی دقیق و طولانی «تطهیر» و «تقدیس» می‌گردد. پس از این مراسم، آتش مقدس را با تشریفات دینی خاص در اتاق مخصوص در آتشکده در زیر قبه برجای خود می‌نهند، یا اصطلاحاً بر تخت می‌نشانند. پس از آن فقط موبدانی که دارای شرایط و درجات خاص دینی باشند، می‌توانند برای خدمتگزاری به آن اتاق (گنبد) داخل شوند. آتشکده‌ای که این گونه آتش در آن جای دارد، به ویژه آتشکده بهرام (یا آتشِ بهرام (ایزد پیروزی در نزد ایرانیان قدیم) نامیده می‌شود؛ 2. تقدیس آدُران (یا به اصطلاح پارسیان هند آدریان، در پهلوی به گونه عام آدُر یا آتَخْش) بسیار آسان‌تر است. 4 نوع آتش برای این منظور کافی است، ولی تشریفات بر تخت نشاندن آن در گنبد همانند آتش بهرام است، اما خدمتگزاری آن ساده‌تر است. این نوع آتشکده در ایران دَرِ مهر، و در هند آگیاری نامیده می‌شود؛ 3. دادگاه (در پهلوی آدَروگ) آتشی است که تنها از یک آتش خانگی تقدسی شده، تشکیل می‌یابد. گرچه تقدیس این آتش به وسیله روحانی زردشتی انجام می‌گیرد، اما هر فرد عادی زردشتی می‌تواند آن را خدمت کند. این خدمت، یعنی هیزم و بوی خوش بر آن نهادن، مستلزم تشریفات بسیار کمی است. آتش دادگاه در 2 مکان می‌تواند وجود داشته باشد: یکی در معبد عمومی که با همان تشریفات دو آتش دیگر در گنبد قرار می‌گیرد، دیگری در اتاق کوچکی نزدیک دخمه که روحانیان یا مردم عادی زردشتی از آن مراقبت می‌کنند. همچنین در بعضی خانه‌های اعیانی زردشتی، خصوصاً در هندوستان، اتش دادگاه برای اجرای اعمال دینی نگاهداری می‌شد. اغلب این آتشهای خصوصی بعداً در معبدی مستقر گشته و تبدیل به آتشکده عمومی شده‌اند. آتشِ مرتبه پایین‌تر نمی‌تواند به مرتبه بالاتر تبدیل گردد و اگر آتشی به ناچار باید به آتشکده دیگری نقل شود، با آتش مستقر در آن آتشکده در زیر یک گنبد قرار نمی‌گیرد، بلکه آتش منتقل شده در اتاقی جداگانه نگاهداری می‌شود و دو آتش از یکدیگر دور می‌مانند.

از میان آتشکده‌های دوران ساسانی 3 آتشکده که در آنها آتش بهرام می‌درخشیده است، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده‌اند: 1. آذَرْ فَرْنْبَغ؛ 2. آذَرْ گُشْنَسب؛ 3. آذَر بُرزین مهر. هر کدام از این آتشکده‌ها منسوب به یکی از طبقات اجتماعی ساسان است: فَرْنْبَغ آتشِ روحانیان، گُشنسب آتشِ جنگجویان و بُرزین مهر آتشِ کشاورزان است. آذر فرنبغ در دوره ساسانی در کاریان فارس جای داشته، اما بر طبق افسانه‌ای، اصلاً از خوارزم بدان ناحیه انتقال یافته بوده است. گُشنسب که ظاهراً آتش قدیم مغان ماد بوده، در کنار دریاچه اورمیه احتمالاً در شیز (تخت سلیمان) در آذربایجان بوده و در دوره ساسانی مهم‌ترین آتشکده به شمار می‌رفته است. بُرزین‌مهر در کوه ریوَنْد نیشابور قرار داشته است. قابل توجه است که هر یک از این 3 آتشکده به سرزمین اصلی یکی از 3 سلسله بزر ایرانی یعنی مادها و پارتها و ساسانیان منتسب بوده است. در دوره ساسانی بُرزین‌مهر، آتش ناحیه پارت، به علل سیاسی از اهمیت کمتری برخوردار بوده است. علاوه بر این 3 آتشکده مهم و بزرگ، آتشکده‌های بسیاری وجود داشته که خرابه‌های بعضی از آنها هنوز بر جای است. شاهان ساسانی در هنگام جلوس آتشی را تأسیس می‌کردند که مبدأ سالهای پادشاهی آنان به شمار می‌رفت. امور آتشکده‌ها در دوران ساسانی برعهده دیوان خیرات (دیوانِ کِردَگان) یا اوقاف (رُوانَگان) بوده است، و خطی که محاسبات امور آتشکده بدان نوشته می‌شده «آتش هَمار دفیره» نام داشته است.

پس از اسلام برخی آتشکده‌ها تا چند قرنی بر جای ماندند، ولی با گروش ایرانیان به اسلام به تدریج از شمار آنها کاسته شد و به ویرانی گرایید. ویرانه‌های بسیاری از آنها اکنون باقی است. بعضی آتشکده‌ها با تغییراتی تبدیل به مسجد شد، مانند مسجد جمعه اصفهان یا اردستان و جز آن. در معماری دوره اسلامی ایران، به ویژه در ساختمان مساجد، از طرح بنای آتشکده (چهار طاق) استفاده شده است.

مآخذ: اصفهانی، حمزه، التنبیه علی حدوث التصحیف، به کوشش آل یاسین، بغداد، مکتبه النهضه، 1387ق، ص 67؛ بُنْدَهشن، به کوشش ب ت انکلساریا، بمبئی، پارسی پنجایت، 1908م، فصل 18: بند 17، فصل 26: بند 44 خوارزمی، احمد بن یوسف، مفاتیح العلوم، به کوشش فان فلوتن، لیدن، 1895م، ص 118؛ روایات پهلوی، به کوشش ب ن دابار، بمبئی، پارسی پنچایت، 1913م، ص 136؛ زادِسْپَرَم، گزیده‌های زادِسْپَرَم، به کوشش ب ت انکلساریا، بمبئی، 1964م، فصل 29: بند 3؛ فرخ مردوهرام، مادیگان هزار دادستان، به کوشش ت د انکلساریا، بمبئی، 1912م، 2/37؛ کریستن سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، ابن سینا، 1345ش، ص 182ـ192؛ معین، محمد، مزدیسنا و ادب پارسی، دانشگاه تهران، 1338ش، ص 273ـ 375؛ نیز:

Boyce, M., A History of Zoroastrianism, Leiden, 1975, I/167; id, «The fire-temples of Kerman», Acta Orientalia, 30 (1966), pp. 51-72; id, «On the Zoroastrian temple cult of fire», JAOS, 95/3 (1975), pp. 454-465; id, «On the sacred fires of the Zoroastrians», BSOAS, 31/1, (1968), pp. 52-68, 31/2, pp. 287-289; Duchesne – Guillemin, J., La religion de l, Iran ancien, Paris, 1962, pp. 85-90; Erdmann, K., Das iranische Feuerheiligtum, Leipzig, 1941; Godard, A., Athâr-e Iran, 1936, I(1)/187-210, 1938, III91)/3-72: Modi, J. J., The Religious Ceremonies of the Parsees, Bombay, 1937, pp. 199-330; Schippmann, K., Die iranischen Feuerheiligtümer, Berlin – NewYork, 1971; Widengren, G., Les religions de l, Iran, Paris, 1968, pp. 300-304; wikander, S., Feuerpriester in kleinasien und Iran, Lund, 1946, pp. 59, 60, 63-64.

 جستاری از احمد تفضلی

معماری در شاهنامه

معماری ساخت وساز در شاهنامه

=

از آغاز باید که دانی درست                              سرمایه ی گوهرلن را نخست

که یزدان زناچیز چیز افرید                              بدان تا توانایی آرد پدید

هنر معماری همانند بسیاری از هنرها نشان ازفرهنگ و عقاید و ذوق وسلیقه ی مردم یک مرزوبوم دارد وشاید بتوان بیان کرد که این هنرکمی بیشتر از دیگرهنرها نمایانگر عقایدو فرهنگ والبته ذوق  وسلیقه و000است زیرا معماری و نوع احداث بناها و مکانها به بخش اصلی زندگی مردم یک جامعه مربوط میشود چه زمانی که سخن از ساخت یک خانه به میان میاید وچه ان هنگام که سخن از احداث یک شهر

در واقع معماری یک کشور بیانگر نبوغ وطرز تفکر افراد آن جامعه است و متشکل است ازایده ها و طرح هایی که مردمان ان جامعه به کار میبندند تا میهنشان را از هر جهت سربلند و مفتخر گردانند

سرزمین ما ایران جزو اولین تمدن ها بوده و از زمان های دور در ایران به معماری و فرهنگ اهمیت بسیار داده میشده

در این مقاله تصمیم ما بر ان است که معماری و شهرسازی را در شاهنامه بررسی نماییم:

حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر پارسی گوی ایران که شاهنامه ی وی از گذشته تا کنون مورد توجه مردم دنیا بوده است در کتاب خویش انچنان همه ی جوانب فرهنگی و اجتماعی و000 را مورد بررسی قرار داده است که با خواندن ان میتوانیم به طور نسبتا واضحی به طرززندگی وعقاید و البته معماری در ان عصر پی ببریم

شاهنامه از نوع داستانهای پهلوانی گروه نخست است که از دلاوریهای طبقه ارتشتار و خاندان های سلطنتی بسیار کهن عصر حماسی سخن می گوید البته شاهنامه مطالب بسیاری درباره ی اعصار تاریخی هم در خود دارد که به زبانی حماسی بیان شده مانند تاریخ عصر ساسانی اما بخش اعظم ان مربوط به دوران پیشدادی و کیانی است.

اشاره به برخی ازواژهای معماری و شهرسازی درشاهنامه

 آبگیر- آبگینه- آتشکده -آخور- آرامگاه- آسیا(اسیاب)-آوردگاه- انبار- ایوان- بارگاه - باره- بازار- بام-بتخانه - بتکده- برزن - بند- پالیز- پل- پایاب- پیشگاه - حصار- حوض- خانه- دبستان- دهلیز- رخام- رباط - ستون- شهر- طاق- کاخ- کلبه- گچ- گرمابه- گور- مهندس.

البته میزان این کلمات و ابیاتی که این کلمات در انها امده بسیار زیاد است و نمی شود همه ی ان ها را در اینجا بیان کنیم و مورد بحث قرار دهیم

حال برای نمونه برخی از انها را توضیح داده و ابیات مربوط به انها را می آوریم:

آبگینه:منظور ازآبگینه صفحه ی سخت و شفاف -آیینه- شیشه- میباشد

دوخانه دگر ز آبگینه بساخت                 زبرجد  بهرجای اندر نشاخت

چنین جای بودش خرام و خرش                که تن یابد از خوردنی پرورش

 انبار:فضای ذخیره کردن آذوقه و سایر اشیا

چو شد گرسنه نان بود پاد زهر                 به سیری نخواهد ز تریاک بهر

گر دادگر باشی ای شهریار                      در انبار گندم نیاید به کار

شکم گرسنه چند مردم بمرد                     که انبار آسوده جانش ببرد

پل:معبری که به شکل طاق (با یک یا چند دهانه)برروی رود خانه یا دره ساخته می شود

یکی رود بد پهن در شوشتر                    که ماهی نکردی برو بر گذر

بزانوش را گفت اگر هندسی                   پلی سازی این را چنان چون رسی

دهلیز:مسیر عبور یا دسترسی -دالان-راهرو

سپهدار با افسر و گرز و نای                  بیامد به دهلیز پرده سرای

بشد طوس با کاویانی درفش                   بپای اندرون کرده زرینه کفش

رخام:سنگ مرمر

برفتش سیاوش و انرا بدید                     مر انرا ز توران زمین برگزید

تن خویش را نامبردارکرد                     فزونی یک نیزه دیوار کرد

زسنگ و ز گچ ساخته وز رخام              وزان گوهری کش ندانیم نام

معماری آتشکده در شاهنامه

پس از نخستین تصویرهائی که شاهنامه فردوسی برای بازشناخت اولین آمد و شد ها و جایگزینی ها و گردهم آیی ها و کشمکش های ایرانیان به قصد پایه گذاری فرهنگ زیستی ای پایدار عرضه می دارد، در نمایاندن رویدادهای تاریخی و فرهنگی ایرانیان در فضائی که هم اساطیری و هم تاریخی به شمار تواند آمد، به بنای آتشکده آذرگشب اشاره می کند اقدام کیخسرو شاه ایران ، در گشودن ((بهمن دژ)) آذربایجان و بنای این آتشکده در گذر شاهنامه آمده است.

برفتند دیوان به فرمان شاه       در دژ پدید آمد آن جایگاه

بدژ در شد آن شاه آزادگان         اباپیر گودرز کشور دگان

درازا و پهنای او ده  کمند          به گرداندرش طاقهای بلند

زبیرون چونیم ازتک وتازی اسب         برآورد و بنهاد آذرگشب

آتشکده آذرگشب درون دژی بنانهاده شده که تا چند سده پیش هنوز زیست می شده جز این آتشکده کاخ ها و خانه هائی در اطراف دریاچه ای بنا شده بودند که در میان این دژ بوده اند این مکان نه شهر به معنای متداول در هزاره های دوم و اول پیش از میلاد بل قلعه - شهری که کار اصلی اش مدیریت سرزمین های گسترده ای بوده ، قطب و قلب ایالتی را میساخته که بعد ها شیز نامیده می شده.

 موضوع بعدی که تا حدودی انرا مورد بررسی قرار مدهیم نام چند دژی است که در شاهنامه اورده شده:

بهمن دژ- رویین دژ - دژ الانان- گنگ دژ

هر کدام ازین دژها معماری خاص خود را داشته اند و برای ورود و خروج از آنها شیوه هایی گونه گون وجود داشته و هر یک قوانین مخصوص خود را دارا بوده اند

مثلا هنگامی که ابیاتی که مربوط به بهمن دژ است رامیخوانیم خصوصیاتی مانند این که دژدر عرصه ای مرتفع بوده و یا معماری خاص ان مکان برای ورود و خروج که به گونه ای بوده که هر کسی توانایی ورود بدانجا را نداشته نظر ما را جلب میکند

در شاهنامه این گونه بیان گردیده است که "بپیرامن دژ یکی راه نیست       وگر هست از ما کس اگاه نیست /کسی نیست کاید بسازد بسیچ نبینم جز اتش گرم هیچ/ نیارد ز ایران کس این دژ گرفت      شگفتی ترازین  نباشد شگفت"این ابیات بیانگر ان است که دشمنان از ورود به این دژ ناتوان بوده اند.

دژ بعدی رویین دژ است که  این دژ اینگونه مورد توصیف واقع گردیده:"ضخامت حصار یا دیوار این دژ بسیار زیاد بوده چنان که چند سوار کنار هم می توانستند بر رویآن عبور کنند."

 خرد بهتر از هرچه ایزد بداد                 که گوش نیوشنده زو بر خورد

خرد رهنمای و خرد دلگشا                   خرد دستگیرد بهر دو سرای

منابع

-1 سلطان زاده حسین -معماری و شهرسازی به روایت شاهنامه1377 - تهران-دفتر پژوهشهای فرهنگی

-2 بهار مهرداد-جستاری چند درفرهنگ ایران1373 - تهران- انتشارات فکر روز

-3 یاسمن رمضان ماهی-جایگاهرستم در شاهنمه و دیگر ملل-هنرنامه-شماره 27-تابستان 1384

4-شاهنام

5-دکتر منصور فلامکی-شکل گیری معماری در تجارب ایرانوغرب1371--تهران-فضا-پیکان241-20-239 -

گرد آورنده: اعظم شفیعی

استاد راهنما: جناب آقای محراب بیگی

بناهای تاریخی معماری ایران

بناهای تاریخی معماری ایران

ردیف	نــــام بـــــنا	مــحل بــــــنـــــــا	زمـــــان ســــاخــــت
۱	تپـــه باســتانـی سیلک	کــاشــان	حدود ۵۰۰۰ ق . م
۲	تپـه مـارلیــک	گیلان - رود بـار	حدود ۱۰۰۰ ق . م
۳	زیـگورات چغازنبیل	خوزسـتان - هفت تپـه	حدود ۱۳۵۰ ق . م
۴	مقبره دکـان داود	کرمانشاه - سرپل ذهاب	دوره  مـــاد
۵	دخمه ( اتاق فرهاد )	کرمانشاه - سرپل ذهاب	دوره  مــــاد
۶	مقبره فخریکا	نزدیک مهاباد - ارومیه	دوره مـــــاد
۷	مجـموعه پاسارگاد	فارس - کیلومتر ۵۰	هخامنشــیان ۵۵۰ ق . م
۸	آرامگـاه کوروش	پـاسارگاد - دشت مرغاب	هخامنشــیان
۹	شهر استخر باستانی	فارس - استخـر	هخامنشیان - ساسانیان
۱۰	تخت جمشیــــد	مرودشت فارس	هخامنشیان قرن ۵ ق . م
۱۱	نقوش باستانی بیستون	کرمانشاه - کوه بیستون	هخامنشیان - ساسانیان
۱۲	کتیبه گنجنامه	همدان - عباس آباد	هخامنشیان
۱۳	کعبه زرتشت	نقش رستم - مرودشت	هخامنشیان
۱۴	مجموعه تخت سلیمان	آذربایجان شرقی - تکاب	اشکانی - ساسانی
۱۵	آتشکده میل اژدها	فارس - فیروزآباد	اشکانی
۱۶	آتشکده کوه خواجه	سیستان - دریاچه هامون	اشکانی
۱۷	مجسمه شـیر سنگی	هــمدان	اشکانی
۱۸	کاخ آشور و کاخ هـترا	خارج از ایــــران	اشکانی
۱۹	نارین قـلعه	یــزد - میبــــد	اشکانی
۲۰	بقایای شهر سوخته	سیـــستان	اشکانی
۲۱	معـبد آناهیـتا	کنگاور-بین همدان و کرمانشاه	سلوکی - اشکانی
۲۲	آتشکده نیـاسر	کاشان - روستای نیاسر	ساسانی
۲۳	ایــوان کــرخه	خوزســتان	ساسانی
۲۴	نقش رســتم	فارس - مرودشت	ساسانی
۲۵	کاخ وآتشکده فیروزآباد	فارس فیروز آباد	ساسانی
۲۶	شهر باستانی بیشاپور	فارس	ساسانی
۲۷	طاق بستان	کرمانشاه	ساسانی
۲۸	کاخ سروستان	فارس	ساسانی
۲۹	ارگ بم	کرمان	ساسانی
۳۰	قله ضحاکی	فارس	پیش از ساسانی
۳۱	طاق کسری	تیسفون ـعراق	ساسانی
۳۲	استودانهای اطراف یزد	یزدـصفاییه	ساسانی
۳۳	قلعه فلک الافلاک	خرم آباد	ساسانی
۳۴	مسجد  جامع فهرج	نزدیک یزد	قرن اول ه.ق
۳۵	مسجد جامع ایزد خواست	نزدیک اصفهان	قرن اول ه.ق
۳۶	مناره و مقبره ارسلان جاذب	خراسان	غزنوی قرن چهارم
۳۷	مقبره امیر اسماعیل سامانی	بخارا	سامانی
۳۸	مقبره رادکان	گرگان	سامان
۳۹	گنبد قابوس	گنبد قابوس	۳۹۷ ه.ق
۴۰	مناره سازبان	اصفهان	سلجوقی
۴۱	مسجد تاریخانه	دامغان	اواخر قرن ۳
۴۲	بند امیر	فارس	دیلمیان
۴۳	مسجد جامع شوشتر	خوزستان	قرن ۴
۴۴	مسجد جامع نائین	نائین	اواخر قرن ۴
۴۵	برج لاجیم	ساری	سلجوقی
۴۶	گنبد سرخ	مراغه	سلجوقی
۴۷	گنبد عالی	ابرقو	سلجوقی
۴۸	مرقد حضرت معصومه	قم	مغول
۴۹	کنبد جبلیه	کرمان	سلجوقی
۵۰	بقعه دوازده امام	یزد	سلجوقی
۵۱	برج طغرل	ری	سلجوقی
۵۳	مقبره پیر علمدار	دامغان	سلجوقی
۵۴	بقعه چهل دختر	دامغان	سلجوقی
۵۵	مدرسه حیدریه	قزوین	سلجوقی
۵۶	مسجد جامع نیریز	فارس	سلجوقی
۵۷	مسجد جامع اردستان	اردستان	سلجوقی
۵۸	مسجد جامع زواره	زواره	سلجوقی
۵۹	مسجد جامع بروجرد	بروجرد	سلجوقی
۶۰	مسجد جامع کرمان	کرمان	سلجوقی
۶۱	مسجد جامع گلپایگان	گلپایگان	سلجوقی
۶۲	پل شهرستان	اصفهان	دیلمیان
۶۳	مسجد جامع قروه	زنجان	دیلمیان
۶۴	رباط شرف	سرخس	سلجوقی
۶۵	مدرسه ضیائیه	یزد	قرن ۷
۶۶	مسجد جامع اصفهان	اصفهان	سلجوقی
۶۷	برج شبلی	دماوند	سلجوقی
۶۸	برج رسکت	ساری	سلجوقی
۶۹	مقبره خواجه اتابک	کرمان	سلجوقی
۷۰	دو برج خرقان	بین قزوین و همدان	سلجوقی
۷۱	مقبره استرومردخای	همدان	مغول
۷۲	گنبد غفاریه	مراغه	مغول
۷۳	برج علا الدین	ورامین	مغول
۷۴	گنبددسلطانیه	زنجان	مغول
۷۵	بقعه پیر بکران	اصفهان	مغول
۷۶	کاخ بایزید بسطامی	شاهرود	سلجوقی-مغول
۷۷	بقعه سید رکن الدین	یزد	قرن ۸
۷۸	مسجد جامع کبیر	یزد	قرن ۸
۷۹	ارگ علیشاه	تبریز	مغول
۸۰	مسجد جامع عتیق	شیراز	قرن ۷ تا صفوی
۸۱	مسجد جامع نو اتابکی	شیراز	قرن ۶
۸۲	گنبد زنگوله	دامغان	قرن ۷
۸۳	مسجد جامع میدان	کاشان	قرن ۷
۸۴	کلیسای سنت استپانوس	جلفا	مغول
۸۵	کلیسای طاووس	آذربایجان	قرن ۷ و ۱۳
۸۶	پل دختر	میانه	مغول
۸۷	دروازه سنگی	خوی	معول
۸۸	مجموعه شب غازان	تبریز	مغول
۸۹	آرامگاه حمدالله مستوفی	قزوین	مغول
۹۰	مجموعه شیخ عبداصمد	نطنز	مغول
۹۱	مسجد جامع ورامین	ورامین	مغول
۹۲	حضرت عبدالعظیم	ری	مغول -صفوی
۹۳	منارجنبان	اصفهان	تیموری
۹۴	مدرسه گوهر شاد	مشهد	تیموری
۹۵	مقبره شاه نعمت الله ولی	کرمان	قرن ۹
۹۶	مسجد کبود	تبریز	قرن ۹
۹۷	مجموعه امیر چخماخ	یزد	تیموری
۹۸	مدرسه امامی	اصفهان	تیموری
۹۹	مدرسه غیاثیه	خراسان	تیموری
۱۰۰	بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی	اردبیل	صفوی
۱۰۱	مسجد علی	اصفهان	صفوی
۱۰۲	شاهزاده حسین	قزوین	صفوی
۱۰۳	امامزاده محروق	نیشابور	صفوی
۱۰۴	مسجد جامع ساوه	ساوه	سلجوقی وصفوی
۱۰۵	چهلستون و کاخ عالی قاپو	اصفهان	صفوی
۱۰۶	بقعه خواجه ربیع	مشهد	صفوی
۱۰۷	تالار تیموری	اصفهان	صفوی
۱۰۸	کلیسای وانک	اصفهان	صفوی
۱۰۹	مسجد شیخ لطف الله	اصفهان	صفوی
۱۱۰	مسجد امام	اصفهان	صفوی
۱۱۱	کاخ هشت بهشت	اصفهان	صفوی
۱۱۲	باغ فین	کاشان	صفوی تا قاجار
۱۱۳	کاخ صفی آَباد	بهشهر	صفوی
۱۱۴	کاروانسرای مهیار	اصفهان	صفوی
۱۱۵	پل خواجو	اصفهان	صفوی
۱۱۶	سی و سه پل	اصفهان	صفوی
۱۱۷	گنجعلی خان	کرمان	صفوی
۱۱۸	مدرسه چهار باغ	اصفهان	صفوی
۱۱۹	گنبد باز	نطنز	صفوی
۱۲۰	مسجد حکیم	اصفهان	صفوی
۱۲۱	حمام شیخ بهایی	اصفهان	صفوی
۱۲۲	حمام خسرو آقا	اصفهان	صفوی
۱۲۳	مدرسه خان	شیراز	صفوی
۱۲۴	مدرسه کاسه گران	اصفهان	صفوی