آتشکده های ثبت شده توسط میراث فرهنگی

آتشکده های  ثبت شده در فهرست میراث فرهنگی

نام آتشکده	جایگاه	دوره	شماره ثبت
آغمیون	استان آذربایجان شرقی، سراب، روستای آغمیون	ساسانی	794
تخت سلیمان	استان آذربایجان غربی، تکاب	اشکانی، ساسانی	308
قلعه کهنه	استان اصفهان، کاشان، خرم دشت	ساسانی	431
نیاسر	استان اصفهان، کاشان، نیاسر	ساسانی	316
کوشک	استان اصفهان، نطنز، شرق مسجد جامع نطنز	ساسانی	187
آتشگاه(آتشکده یا دز ماربین، آتشکده شهر اردشیر)	استان اصفهان	ساسانی	38
چهارتاقی شیرکوه	استان اصفهان، شهرستان نائین، دشت شیرکوه، روستای سیرو	ساسانی	7222
چهارقاپی	استان ایلام، بخش مرکزی، جنب روستای سرخ آباد	قرون اول اسلامی	2746
آتشکده سیاهگل	استان ایلام، شهرستان ایوان، بخش زرنه، منطقه سیاهگل	ساسانی	2793
آتشکده سرابله	استان ایلام، شهرستان شیروان و چردوال، بخش مرکزی، روستای هویشکان	ساسانی	7985
آتشکده چم نرگسی	استان بوشهر، شهرستان دشتستان، منطقه پشتکوه، تنگ ارم	ساسانی	6508
تپه میلی	استان تهران، شهرری	ساسانی	407
تخت رستم	استان تهران، بخش مرکزی، شهرستان شهریار	اشکانی، ساسانی	289
بازه هور	استان خراسان رضوی، یک کیلومتری جنوب روستای رباط سفید	ساسانی	39
چهارتاقی سنگبر	استان خراسان رضوی، شهرستان مشهد، بخش مرکزی، دهستان کنویست، 50 متری غرب روستای سنگبر	تیموری	11018
مسجد سلیمان	استان خوزستان، مسجد سلیمان	اشکانی، ساسانی	300
چهارتاقی بدر نشانده	استان خوزستان، میدان نفت	اشکانی	372
آتشکده تشویر	استان زنجان، 15 کیلومتری گیلوان، بخش طارم علیا	ساسانی	983
آتشکده پیرچم	استان زنجان، بخش طارم علیا، شهرستان آب بر	ساسانی	984
آتشکده الزین	استان زنجان، قریه الزین، بخش طارم علیا	ساسانی	985
آتشکده نویس	استان قم، بخش خلجستان، روستای نویس	ساسانی	344
چهارتاقی خیرآباد	استان کهگیلویه و بویراحمد، جاده جدید گچساران به دهدشت، خیرآباد علیا	ساسانی	371
بردچله	استان کهگیلویه و بویراحمد، شهرستان کهگیلویه، بخش چاروسا، روستای بردچله	ساسانی	8325
دره شامی	استان خوزستان، ایذه	ساسانی	49
کوه خواجه	استان سیستان و بلوچستان، دریاچه هامون	اشکانی	54
کرکوی	استان سیستان و بلوچستان، کرکوی	ساسانی	119
آتشدان سنگی	استان فارس، پاسارگاد	هخامنشی
آتشدان سنگی	استان فارس، تخت جمشید	هخامنشی
پایه آتشدان	استان فارس، نقش رستم	هخامنشی
آتشدان سنگی	استان فارس، فیروزآباد	ساسانی
آتشکده های متعدد	استان فارس، فراش بند	ساسانی
میل اژدها	استان فارس، نورآباد ممسنی	اشکانی	356
بیشاپور	استان فارس، شاپور	ساسانی
کنارسیاه	استان فارس، بین فیروزآباد و بندرطاهری	ساسانی
فراش بند	استان فارس، مغرب فیروزآباد، فراش بند	ساسانی	88
جره	استان فارس، بین راه کازرون و فراش بند، دهستان جره	ساسانی	312
کازرون	استان فارس، کازرون، روستای پل آبگینه	ساسانی	331
چهارتاقی آتشکده	استان فارس، مغرب لار، قریه نیشور	ساسانی
تنگ کرم	استان فارس، شمال فسا، تنگ کرم	ساسانی	264
آتشدان سنگی	استان فارس، سمیرم؟	هخامنشی
چهارتاقی(اکنون مسجد)	استان فارس، ایزدخواست	ساسانی	376
چهارتاقی رکن آباد	استان فارس، پس از پلیس راه جاده شیراز- اصفهان، 150 متری سرچشمه آب رکن آباد	اسلامی	10499
چهارتاقی سیمکان	استان فارس، شهرستان جهرم، بخش سیمکان، روستای کرته	ساسانی	6786
چهارتاقی کهنارو	استان فارس، شهرستان فیروزآباد، بخش مرکزی، روستای شهید دستغیب، 220متری شرق پاسگاه	ساسانی	7189
چهارتاقی زاغ	استان فارس، شهرستان جهرم، بخش سیمکان، 500 متری شمال روستای زاغ	اسلامی	7203
آتشکده کرمان	استان کرمان، شهرستان کرمان، خیابان زریسف، خیابان برزو آمیغی	پهلوی اول	4190
آتشکده دولت خانه	استان کرمان، شهرستان کرمان، خیابان صمصام، کوچه مهدیه	صفویه	6754
چهارتاقی چهارقاپو	استان کرمانشاه	ساسانی	150
آتشکده شیان	استان کرمانشاه، شهرستان اسلام آباد غرب، بخش مرکزی، دهستان شیان، 10ک م شرق اسلام آباد غرب، روستای شیان	ساسانی	14400
آتشکده میل میگه	استان کرمانشاه، شهرستان اسلام آباد غرب، بخش مرکزی، دهستان حومه جنوبی، روستای سیاه سیاه میلگه باباخان	ساسانی	17064
آتشکده آمل	استان مازندران، در خرابه های شهر قدیم آمل(چاکسر)	قرن 9 ه ق	1060
آتشکده کوسان	استان مازندران، شهرستان بهشهر، شمال غرب روستای آسیابسر	اوایل اسلامی	5410
چهارتاقی برزو	استان مرکزی، اراک، سلطان آباد	ساسانی	344
آتشکوه	استان مرکزی، دلیجان، 8 کیلومتری جنوب شرقی نیمور	ساسانی	311
آتشکده زرتشتیان(یزدان)	استان یزد، خیابان آیت اله کاشانی، کوچه آتشکده	پهلوی اول	2431
درب مهر کهن	استان یزد، شهر یزد، خیابان سلمان، کوچه شهید مومنی نسب	صفوی	14837
آتشکده سرده	استان یزد، شهر تفت، محله سرده	اواخر قاجاریه	15066
چهاردری(چهارتاقی)	استان یزد، شهرستان صدوق، شهر ندوشن، مجاور بقعه شیخ علی خاموش	صفوی	9121

منابع

1- قصران، حسین کریمان، انتشارات انجمن آثار ملی، 1356

2- فرهنگ اساطیر یونان، ف.ژیران، برگرداننده ابوالقاسم اسماعیل پور، فکر روز، 1375

3- نیایش آتش در دین زرتشتی، رستم وحیدی، فروهر، 1381

4- راه ها و معابر باستانی غرب زاگرس در دوران پارت و ساسانی، سبز رویش، 1377

5- مجله گردش، مقاله آتشگاه گرمابخش مراسم نیایش، علی اکبر سرافراز

6- بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، نصرت اله مشکوتی،سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران،1349

7- معماری ایران، آ.پوپ، برگرداننده غلام حسین صدری افشار، فرهنگان، 1370

8- میراث باستانی ایران، ریچارد فرای، برگرداننده مسعود رجب نیا، علمی و فرهنگی، 1368

9- ایران از آغاز تا اسلام، ر.گیرشمن، برگرداننده محمد معین، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349

آتشکده

آتشکده

احمد تفضلی
(برگرفته از دائره المعارف بزرگ اسلامی، جلد اول، ذیل مدخل آتشکده)

---

آتَشْکَده، پرستشگاه زردشتیان که آتش در جایی خاص از آن قرار دارد و مهم‌ترین آیینهای دینی در آن و در برابر آتش انجام می‌گیرد. زمان آغاز برپاداشتن آتشکده معلوم نیست. ظاهراً زردشتیان از سده 4ق‌م به بعد به تقلید از مردم بین‌النهرین به ساختن معبد پرداخته‌اند. پیش از آن مراسم دینی آنان در فضای آزاد و به ویژه بر بلندیها انجام می‌گرفت. اطلاعات ما درباره آتشکده‌ها خصوصاً از دوره ساسانی و اسلامی است. آتشکده‌های آن دوران معمولاً بنای مکعب گنبدداری بوده که چهار طاق نامیده می‌شده است. مقدس‌ترین قسمت‌ هر آتشکده، جایی که آتش در آن نگاهداری می‌شود، اتاق کوچک مکعب یا مکعب مستطیل شکلی است به نام گنبد (در اصطلاح زردشتیان ایران)، یا آتشگاه (در اصطلاح زردشتیان هندوستان). اصطلاح گنبد در این مورد در زبان پهلوی نیز رایج بوده است. در آتشکده‌های زردشتیان هند (پارسیان) دیوار ایت اتاق مشبّک است تا عبادت‌کنندگان بتوانند آتش را از دور ببینند. این گونه آتشکده‌ها دارای دری است که موبدان برای خدمت به آتش از آن دروارد اتاق آتش می‌شوند. آتشکده‌های قدیمی یزد و کرمان دارای اتاق بزرگی است (به نام گَهَنْبار خانه یا محراب و غیره) که عبادت‌کنندگان در آن اجتماع می‌کنند و آتش در اتاقی مجزّا با دیوارهای ضخیم به دور از چشم پرستش کنندگان نگاهداری می‌شود. در گذشته برای محفوظ ماندن آتش و آلوده نشدن آن، جز روحانیان زردشتی هیچکس مجاز به داخل شدن به آن اتاق و دیدن آتش مقدس نبود. در سده‌های 13 و 14ش، در کرمان و یزد و تهران آتشکده‌هایی به سبک آتشکده‌های پارسیان هند (آگیاری) ساخته شده است که در آنها آتش در اتاق مکعب شکلی که در وسط قرار دارد، می‌درخشد و از پنجره‌های شیشه‌آی قابل رؤیت است. آتشدان در گودی بالای ستونی گرد و سفالی (در قدیم سنگی، به نام مَغرِب در کرمان، کَلَک در یزد و آدُخْش در شریف‌آباد اردستان) در زیر قبّه‌ای نهاده شده است.

آتشکده‌ها بنا بر اهمیت نوع آتشی که در آن است، به 3 دسته تقسیم می‌شوند: آتشِ بَهْرام، آدُران و دادگاه: 1. برای تأسیس آتش بهرام (در زبان پهلوی آتَخْشِ وَهْرام) 16 آتش گوناگون مانند آتش خانگی و آتش صنعتگران و غیره گردآوری می‌شود و در طیّ دعاخوانیهای متعدد و مراسم دینی دقیق و طولانی «تطهیر» و «تقدیس» می‌گردد. پس از این مراسم، آتش مقدس را با تشریفات دینی خاص در اتاق مخصوص در آتشکده در زیر قبه برجای خود می‌نهند، یا اصطلاحاً بر تخت می‌نشانند. پس از آن فقط موبدانی که دارای شرایط و درجات خاص دینی باشند، می‌توانند برای خدمتگزاری به آن اتاق (گنبد) داخل شوند. آتشکده‌ای که این گونه آتش در آن جای دارد، به ویژه آتشکده بهرام (یا آتشِ بهرام (ایزد پیروزی در نزد ایرانیان قدیم) نامیده می‌شود؛ 2. تقدیس آدُران (یا به اصطلاح پارسیان هند آدریان، در پهلوی به گونه عام آدُر یا آتَخْش) بسیار آسان‌تر است. 4 نوع آتش برای این منظور کافی است، ولی تشریفات بر تخت نشاندن آن در گنبد همانند آتش بهرام است، اما خدمتگزاری آن ساده‌تر است. این نوع آتشکده در ایران دَرِ مهر، و در هند آگیاری نامیده می‌شود؛ 3. دادگاه (در پهلوی آدَروگ) آتشی است که تنها از یک آتش خانگی تقدسی شده، تشکیل می‌یابد. گرچه تقدیس این آتش به وسیله روحانی زردشتی انجام می‌گیرد، اما هر فرد عادی زردشتی می‌تواند آن را خدمت کند. این خدمت، یعنی هیزم و بوی خوش بر آن نهادن، مستلزم تشریفات بسیار کمی است. آتش دادگاه در 2 مکان می‌تواند وجود داشته باشد: یکی در معبد عمومی که با همان تشریفات دو آتش دیگر در گنبد قرار می‌گیرد، دیگری در اتاق کوچکی نزدیک دخمه که روحانیان یا مردم عادی زردشتی از آن مراقبت می‌کنند. همچنین در بعضی خانه‌های اعیانی زردشتی، خصوصاً در هندوستان، اتش دادگاه برای اجرای اعمال دینی نگاهداری می‌شد. اغلب این آتشهای خصوصی بعداً در معبدی مستقر گشته و تبدیل به آتشکده عمومی شده‌اند. آتشِ مرتبه پایین‌تر نمی‌تواند به مرتبه بالاتر تبدیل گردد و اگر آتشی به ناچار باید به آتشکده دیگری نقل شود، با آتش مستقر در آن آتشکده در زیر یک گنبد قرار نمی‌گیرد، بلکه آتش منتقل شده در اتاقی جداگانه نگاهداری می‌شود و دو آتش از یکدیگر دور می‌مانند.

از میان آتشکده‌های دوران ساسانی 3 آتشکده که در آنها آتش بهرام می‌درخشیده است، از اهمیت بسیاری برخوردار بوده‌اند: 1. آذَرْ فَرْنْبَغ؛ 2. آذَرْ گُشْنَسب؛ 3. آذَر بُرزین مهر. هر کدام از این آتشکده‌ها منسوب به یکی از طبقات اجتماعی ساسان است: فَرْنْبَغ آتشِ روحانیان، گُشنسب آتشِ جنگجویان و بُرزین مهر آتشِ کشاورزان است. آذر فرنبغ در دوره ساسانی در کاریان فارس جای داشته، اما بر طبق افسانه‌ای، اصلاً از خوارزم بدان ناحیه انتقال یافته بوده است. گُشنسب که ظاهراً آتش قدیم مغان ماد بوده، در کنار دریاچه اورمیه احتمالاً در شیز (تخت سلیمان) در آذربایجان بوده و در دوره ساسانی مهم‌ترین آتشکده به شمار می‌رفته است. بُرزین‌مهر در کوه ریوَنْد نیشابور قرار داشته است. قابل توجه است که هر یک از این 3 آتشکده به سرزمین اصلی یکی از 3 سلسله بزر ایرانی یعنی مادها و پارتها و ساسانیان منتسب بوده است. در دوره ساسانی بُرزین‌مهر، آتش ناحیه پارت، به علل سیاسی از اهمیت کمتری برخوردار بوده است. علاوه بر این 3 آتشکده مهم و بزرگ، آتشکده‌های بسیاری وجود داشته که خرابه‌های بعضی از آنها هنوز بر جای است. شاهان ساسانی در هنگام جلوس آتشی را تأسیس می‌کردند که مبدأ سالهای پادشاهی آنان به شمار می‌رفت. امور آتشکده‌ها در دوران ساسانی برعهده دیوان خیرات (دیوانِ کِردَگان) یا اوقاف (رُوانَگان) بوده است، و خطی که محاسبات امور آتشکده بدان نوشته می‌شده «آتش هَمار دفیره» نام داشته است.

پس از اسلام برخی آتشکده‌ها تا چند قرنی بر جای ماندند، ولی با گروش ایرانیان به اسلام به تدریج از شمار آنها کاسته شد و به ویرانی گرایید. ویرانه‌های بسیاری از آنها اکنون باقی است. بعضی آتشکده‌ها با تغییراتی تبدیل به مسجد شد، مانند مسجد جمعه اصفهان یا اردستان و جز آن. در معماری دوره اسلامی ایران، به ویژه در ساختمان مساجد، از طرح بنای آتشکده (چهار طاق) استفاده شده است.

مآخذ: اصفهانی، حمزه، التنبیه علی حدوث التصحیف، به کوشش آل یاسین، بغداد، مکتبه النهضه، 1387ق، ص 67؛ بُنْدَهشن، به کوشش ب ت انکلساریا، بمبئی، پارسی پنجایت، 1908م، فصل 18: بند 17، فصل 26: بند 44 خوارزمی، احمد بن یوسف، مفاتیح العلوم، به کوشش فان فلوتن، لیدن، 1895م، ص 118؛ روایات پهلوی، به کوشش ب ن دابار، بمبئی، پارسی پنچایت، 1913م، ص 136؛ زادِسْپَرَم، گزیده‌های زادِسْپَرَم، به کوشش ب ت انکلساریا، بمبئی، 1964م، فصل 29: بند 3؛ فرخ مردوهرام، مادیگان هزار دادستان، به کوشش ت د انکلساریا، بمبئی، 1912م، 2/37؛ کریستن سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، ابن سینا، 1345ش، ص 182ـ192؛ معین، محمد، مزدیسنا و ادب پارسی، دانشگاه تهران، 1338ش، ص 273ـ 375؛ نیز:
 

Boyce, M., A History of Zoroastrianism, Leiden, 1975, I/167; id, «The fire-temples of Kerman», Acta Orientalia, 30 (1966), pp. 51-72; id, «On the Zoroastrian temple cult of fire», JAOS, 95/3 (1975), pp. 454-465; id, «On the sacred fires of the Zoroastrians», BSOAS, 31/1, (1968), pp. 52-68, 31/2, pp. 287-289; Duchesne – Guillemin, J., La religion de l, Iran ancien, Paris, 1962, pp. 85-90; Erdmann, K., Das iranische Feuerheiligtum, Leipzig, 1941; Godard, A., Athâr-e Iran, 1936, I(1)/187-210, 1938, III91)/3-72: Modi, J. J., The Religious Ceremonies of the Parsees, Bombay, 1937, pp. 199-330; Schippmann, K., Die iranischen Feuerheiligtümer, Berlin – NewYork, 1971; Widengren, G., Les religions de l, Iran, Paris, 1968, pp. 300-304; wikander, S., Feuerpriester in kleinasien und Iran, Lund, 1946, pp. 59, 60, 63-64.

تخت سلیمان یا آتشکده آذر گشسب

تخت سلیمان یکی دیگر از آثار تاریخی و دیدنی استان آذربایجان غربی و از بقایای قلعه و قصر بزرگ و باشکوهی است که در فاصله ۴۵ کیلومتری شمال شرقی تکاب واقع شده است. محل فوق مرکز آتشکده بزرگ شهر یاران ساسانی به نام آذرگشسب و یکی از آتشکده های معروف زمان ساسانی است. کوه زندان یا غار چاه زندان نیز در ۳ کیلومتری این اثر باستانی بوده که با دستکاری انسان در زمان گذشته به صورت زندان درآمده، در اطراف همین چاه نیز تعدادی چشمه های آب گرم معدنی وجود دارد.
   

 درباره آذرگشنسب:آتشکده های ساسانی شکل شرعی معابد، مثل معابد یونانی یا رومی را ندارند. آنها در مفهوم ایران باستان «آیدنه» یعنی پرستشگاه هستند و می توانند به شکلهای کاملاً متفاوت از چهار طاقی های ساده تا آتشکده هایی با فضاهای زیاد بنا شده باشند.جایگاه مقدس روی تخت، یعنی آذر گشنسب، نماد وحدت سرزمین ایران بوده و از آتشکده های بزرگ است.این آتشکده دارای اتاق های زیادی است. در مرکز بنای آتشکده معمولا یک اتاق مربع به شکل یک چار طاقی با محراب آ تش ساخته شده است.



دومین اتاق ( یز شن ـ گاه ) است که در آن اتش را وقتی برای نیایش در معرض دید نیست شعله ور حفظ می کردند. حیاطها، باغها، انبارها، سکونتگاههای موبدان و اتاقهای خزانه ی جایگاه مقدس فضاهای دیگر آتشکده هستند.از جلو ایوان جنوبی به چهار طاقی یعنی مرکز جایگاه مقدس از آجر ساخته شده است. بخش مرکزی از یک اتاق مربع شکل با اضلاع 8 متر که زمانی داری سقفی گنبدی بوده است تشکیل می شود. در هر ضلع اتاق یک طاق عریض قرار دارد که بنا به همین دلیل نیز چها طاقی خوانده می شود. دور این اتاق مرکزی یک دالان امتداد پیدا می کند که زمانی به وسیله نرده های باریکی از اتاق مرکزی مجزا بوده است. در این اتاق مراسم نیایش بجا می آمده است. یک گود چهار گوش در کفی از 8 ردیف آجر ایجاد شده که در آن آتشدان قرار می گرفته وچهار سکو با حفره هایی برای قرار دادن نوشابه ای که در مراسم نیایش نوشیده می شده قرار داشته است.